Op 13 december 2023 verkocht het Britse veilinghuis Christie’s een microscoop uit de 17e eeuw voor 160 duizend euro. Die microscoop zou gemaakt zijn door de Nederlandse natuurkundige Antoni van Leeuwenhoek. Dit meldde de NOS in een nieuwsbericht op 14 december 2023. Er was echter twijfel of de microscoop wel echt door van Leeuwenhoek gemaakt is. In de Volkskrant schreef Geertje Dekkers hierover.
Een ‘Van Leeuwenhoek-microscoop’ ziet er anders uit dan de microscopen die bijvoorbeeld bij de biologielessen gebruikt worden. In de foto in figuur 1 is een replica van een originele Van Leeuwenhoek afgebeeld (dit is niet de microscoop die in Londen geveild is).
De microscoop bestaat uit één lens ingeklemd tussen twee plaatjes. De lens moet je dicht bij je oog houden.
Een optisch hulpmiddel waarmee je met één lens een vergroot beeld van een voorwerp maakt noemen we tegenwoordig anders.
a) Hoe noemen we dat nu?
Zo’n instrument noemen we nu een loep.
Met een ‘Van Leeuwenhoek-microscoop’ maak je een virtueel vergroot beeld van een voorwerp.
b) Leg dat uit.
Een reëel beeld is te zien op een scherm. Een virtueel beeld zie als je door de lens kijkt, achter de lens, net zoals een spiegelbeeld als je voor de spiegel staat.
De geveilde microscoop vergroot maar liefst 285x. Dat is meer dan de microscopen die tot nu toe aan Van Leeuwenhoek werden toegeschreven. De grootste vergroting tot nu toe was 266x; die microscoop ligt in het Utrechtse Universiteitsmuseum.
c) Leg met behulp van de lensformule uit waar het voorwerp moet staan om zo’n grote vergroting te krijgen.
N=b/v, dus b=Nv, dus b>>v.
Lensformule: 1/f = 1/v + 1/b. Omdat het beeld naar verhouding ver weg staat van oog en lens is 1/b ongeveer 0. Dat betekent 1/f is ongeveer 1/v. Dus voorwerpafstand is bijna gelijk aan de brandpuntafstand.
d) Leg uit dat je met een ontspannen oog door de microscoop moet kijken om een scherp beeld te krijgen.
Met een ontspannen oog kijk je normaal gesproken naar voorwerpen ver weg. De bundel die van een punt van het beeld in je oog komt is dan nagenoeg evenwijdig. Bij Licht afkomstig van een voorwerp in het brandpunt komt is b zeer groot. Stralen afkomstig van een punt van het beeld komen dan ook evenwijdig de lens uit. Je kunt een scherp beeld zien met ontspannen oog.
We nemen aan dat de brandpuntsafstand van het lensje 2,0 mm is.
e) Bereken de sterkte van het lensje.
S = 1/f met f in meter. Dus S = 1/(2·10-3)= 5,0 · 102 dioptrie.
Van Leeuwenhoek heeft tijdens zijn leven honderden microscoopjes gemaakt, die hij meestal samen met het preparaat bewaarde omdat het een enorm gepruts was het voorwerp op de goede afstand te bevestigen. Geertje Dekkers schrijft dat er na zijn dood 531 van zijn verkocht, maar dat die nu bijna allemaal zoek zijn. De geveilde microscoop heeft een afwijkend schroefje. Daarnaast er is materiaal op gevonden (selenium) dat in de 17e eeuw nog niet gebruikt werd. Dat kan duiden op een vervalsing, maar ook op een roerig leven vanaf de 17e eeuw. James Hyslop, hoofd wetenschap bij Christie’s, is ervan overtuigd dat het een echte ‘van Leeuwenhoek’ is. Maar hij zegt ook: ‘Vervalsingen kun je aantonen, maar bij een object als dit valt echtheid nooit helemaal te bewijzen.’
f) Leg uit waarom het heel lastig is te bewijzen dat de microscoop een echte ‘Van Leeuwenhoek’ is.
Van Leeuwenhoek heeft veel microscoopjes gemaakt, Die zijn kennelijk niet gewaarmerkt of gedocumenteerd. Er kan in de pakweg 250 jaar dat de microscopen hebben rondgezworven hebben veel mee gebeurd zijn (bijvoorbeeld vastgehouden door iemand met selenium aan zijn vingers).
