Een bal gooien en volgen vanaf een draaiende schijf

Onderwerp: Aarde & Klimaat (havo), Kracht en beweging, Weerkunde en oceanografie

In deze proef kun je ontdekken hoe de baan van een bal eruitziet voor iemand die hem heeft gegooid vanaf een draaiende schijf. Hij ziet een heel andere baan dan iemand die naast de schijf staat. Op het eind van de proef ga je wat dieper in op de verklaring van het Corioliseffect.

In het artikel Waar komt de wind vandaan? wordt gesproken over de wet van Buys Ballot: de wind waait op het noordelijk halfrond met een afwijking naar rechts en op het zuidelijk halfrond een afwijking naar links. Dit wordt veroorzaakt door de draaiing van de aarde om zijn noord-zuidas. Het effect treedt op in elk draaiend systeem en werd in 1835 voor het eerst beschreven door ingenieur Gustave-Gaspard Coriolis en is naar hem genoemd: het Corioliseffect.
In de volgende proef ga je ontdekken hoe de baan van een bal eruitziet voor iemand die hem heeft gegooid vanaf een draaiende schijf. Hij ziet een heel andere baan dan iemand die naast de schijf staat. Op het eind van de proef ga je wat dieper in op de verklaring van het Corioliseffect.

Benodigdheden

  • Stuk karton (± 30 cm x 30 cm)
  • Kopie van de draaiende schijf (zie figuur 1)
  • Schaar
  • Punaise
  • Plakband
  • Liniaal
  • Papierstrook (20 cm x 0,5 cm)
  • Viltstift

 Voorbereiding van de proef

1. Print figuur 1 uit op een A4'tje.

Download hier de pdf-versie van figuur 1.

2.     Knip de schijf binnen de rode cirkel uit (figuur 2a).
3.     Plak het A4'tje (met gat) op het stuk karton (figuur 2b).
4.     Plaats de uitgeknipte schijf terug in het gat van het A4'tje.
5.     Prik met een punaise een gaatje in het midden van de schijf door het karton heen (figuur 2c).
6.     Prik nu de punaise aan de achterzijde van het karton door het nu zichtbare gaatje en plak de punaise vast (figuur 2d).

Uitvoering van de proef

In deze proef ga je de baan van een bal construeren die wordt waargenomen door een werper op een draaiende schijf. De schijf is verdeeld in hoeken van 10 graden en draait met een hoeksnelheid van 10 graden per sec tegen de wijzers van de klok in.

1. Kies op de ronde schijf een plek waar de werper (W) staat en waar de vanger (V).

2. Geef met een pijl de richting aan waarin W de bal werpt naar V en met een stippellijn de baan die de bal zou volgen als de schijf stilstaat. De lengte van de pijl is een maat voor de grootte van de snelheid (bijvoorbeeld 2 centimeter betekent: snelheid van de bal = 2 cm/s)  (figuur 3).

3. Als de schijf draait krijgt de bal naast de werpsnelheid ook een snelheid mee van de draaiende schijf. Deze snelheid kun je met een tweede pijl qua richting en grootte aangeven, want je weet dat de schijf in 1 seconde 10 graden verder draait. De resultante snelheid kun je nu tekenen (figuur 4).

4. Leg het papierstrookje in de richting van de resultante snelheid en teken de lengte van de pijl af aan het begin van de papierstrook (figuur 5).

5. Zet de afgetekende lengte van figuur 5 een aantal keren langs de papierstrook en zet de cijfers 0, 1, 2, 3 etc. bij de streepjes. Leg de papierstrook terug op de schijf zoals is aangegeven in figuur 6. Hiermee ligt vast hoe de bal zich door de lucht verplaatst telkens na 1 seconde.

6. Zorg ervoor dat de papierstrook vanaf nu niet meer kan bewegen (plak het uiteinde van de strook buiten de draaibare schijf vast of druk daar met je vinger op zoals in figuur 7).

7. Draai de schijf 10 graden verder en geef met een stip op de gedraaide schijf aan waar de bal zich nu in de lucht bevindt (rode stip naast 1 op de strook in figuur 8). 

8. Herhaal dit voor de situatie na 2, 3, 4, 5 sec………… (figuur 9).

9. Haal de papierstrook weg en teken de baan van de bal zoals die wordt gezien door de werper die meedraaide met de schijf (figuur 10). Dit is ook de baan die de vanger waarneemt.

Enkele suggesties als je verder wilt met deze proef

Je kunt de schijf en papierstrook meerdere keren gebruiken als je

  • De viltstift vervangt door potlood en gum of
  • Het A4'tje plastificeert (bijvoorbeeld met doorzichtig plakfolie) vóórdat je de ronde schijf uitknipt zodat je met een uitveegbare viltstift kunt werken.

Je kunt de proef herhalen

  • Met een werper en/of een vanger op een andere plaats op de schijf.
  • Met een werper op de schijf en een vanger naast de schijf of andersom.
  • Met een werper die de bal met een grotere/kleinere snelheid gooit.
  • Met een schijf die met een grotere/kleinere hoeksnelheid draait.
  • Met een schijf die andersom draait.

Op YouTube zijn diverse filmpjes te vinden van draaiende systemen waarin het Corioliseffect gedemonstreerd wordt.